Το συλλογικό σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης (ΣΣΕΔ) «Φωτοκύκλωση ΑΕ» γιορτάζει 15 χρόνια λειτουργίας και προσφοράς στην προστασία του περιβάλλοντος.
Ο κ. Δημήτρης Χριστογιαννόπουλος, γενικός διευθυντής του συλλογικού συστήματος εναλλακτικής διαχείρισης (ΣΣΕΔ) «Φωτοκύκλωση ΑΕ», μιλά στο περιοδικό «Ηλεκτρολόγος» για την πορεία της εταιρείας μετά από 15 χρόνια λειτουργίας αλλά και για τις προοπτικές και τις προκλήσεις στον τομέα της εναλλακτικής διαχείρισης και ανακύκλωσης αποβλήτων.
– Ποιος είναι ο σκοπός και η δραστηριότητα του συλλογικού συστήματος εναλλακτικής διαχείρισης που διευθύνετε;
– Το συλλογικό σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης (ΣΣΕΔ) «Φωτοκύκλωση ΑΕ» το έχουν συστήσει «υπόχρεοι παραγωγοί», δηλαδή επιχειρήσεις που διαθέτουν στην αγορά προϊόντα ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΗΗΕ), σε εκπλήρωση θεσμικής υποχρέωσης της εθνικής και ευρωπαϊκής νομοθεσίας.
Στο πλαίσιο της καθιερωμένης διευρυμένης ευθύνης παραγωγού, βάσει της αρχής «ο ρυπαίνων πληρώνει», οι παραγωγοί (όπως ορίζονται στο άρθρ. 11 του ν. 4819/2017) που διαθέτουν προϊόντα ΗΗΕ στην ελληνική αγορά, έχουν την ευθύνη για την εναλλακτική διαχείριση/ανακύκλωση αποβλήτων των προϊόντων αυτών, μέσω οργανωμένων συστημάτων.
Το ρεύμα αποβλήτων ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΗΗΕ) είναι κυρίαρχο και διαρκώς αυξανόμενο ρεύμα αποβλήτων στην Ευρώπη, γι’ αυτό και θεσπίζεται κατά προτεραιότητα η υποχρέωση ανακύκλωσης αποβλήτων ΗΗΕ, με σκοπό την προστασία του περιβάλλοντος και του κλίματος.
Εκ του νόμου, τα συλλογικά συστήματα εναλλακτικής διαχείρισης (ΣΣΕΔ) εκπληρώνουν σκοπούς δημοσίου συμφέροντος και ελέγχονται από τον Ελληνικό Οργανισμό Ανακύκλωσης (Ε.Ο.ΑΝ.), ο οποίος υπάγεται στο Υπουργείο Περιβάλλοντος & Ενέργειας (Υ.Π.ΕΝ.). Το ΣΣΕΔ «Φωτοκύκλωση» ανέπτυξε σημαντική δραστηριότητα στην ηπειρωτική και νησιωτική χώρα από το 2009 έως και σήμερα, και συγκεκριμένα:
- Εγκατέστησε πυκνό δίκτυο συλλογής αποβλήτων ΗΗΕ πανελλαδικά: Διατηρεί και εξυπηρετεί 8.000 περίπου σημεία συλλογής, σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους, καταστήματα λιανικής, τράπεζες, ιδρύματα και εκπαιδευτήρια, όπου το κοινό μπορεί να απορρίπτει τις συσκευές ΗΗΕ, χωριστά από λοιπά απόβλητα.
- Μέχρι σήμερα υπό την οργάνωση και εποπτεία του έχει συλλέξει και μεταφέρει σε κατάλληλες μονάδες επεξεργασίας, συνολικά 27.000 τόνους αποβλήτων ΗΗΕ. Σε αυτά περιλαμβάνονται 340 τόνοι απόβλητων φωτοβολταϊκών πλαισίων που συλλέχτηκαν από 8 Περιφέρειες της χώρας στο διάστημα 2020 – 2023, αφότου ο φορέας μας ορίσθηκε ως αρμόδιο εγκεκριμένο ΣΣΕΔ για τα απόβλητα αυτά, πλέον των λοιπών ΗΗΕ.
- Συνεργάζεται με εγχώριες κυρίως μονάδες ανακύκλωσης, επεξεργασίας και ανάκτησης αποβλήτων, καθώς και με μεταφορείς, συλλογείς και ΟΤΑ α΄ βαθμού για τη διαχείριση των ΑΗΗΕ με οργανωμένο τρόπο.
- Καταγράφει τα στοιχεία διακίνησης αποβλήτων σε κάθε στάδιο ιεράρχησης της διαχείρισης ΑΗΗΕ, και υποβάλλει αρμοδίως τις ετήσιες απολογιστικές εκθέσεις που προβλέπονται για τον υπολογισμό των εθνικών στόχων ανακύκλωσης και συλλογής (65% των διατιθέμενων στην αγορά προϊόντων κατά την τελευταία τριετία).
- Εφαρμόζει συστήματα διασφάλισης ποιότητας ISO 9001 και περιβαλλοντικής διαχείρισης ISO 14001.
- Συμμετέχει σε περιβαλλοντικές δράσεις ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των πολιτών και φορέων, καθώς επίσης σε ημερίδες, συνέδρια και διαβουλεύσεις για την προώθηση και βελτίωση περιβαλλοντικών θεσμικών πρωτοβουλιών και διαχειριστικών πρακτικών στον τομέα της ανακύκλωσης.
- Το 2010 δημιούργησε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα περιβαλλοντικής ενημέρωσης σε σχολεία, για τα θέματα της ανακύκλωσης των ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών συσκευών. Μέχρι σήμερα, μέσω του προγράμματος, έχουν ενημερωθεί πάνω από 45.000 μαθητές και μαθήτριες πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε όλη τη χώρα. Το πρόγραμμα φέρει την προηγούμενη έγκριση του Υπουργείου Παιδείας και του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής.
- Από το 2011 η «Φωτοκύκλωση ΑΕ» συμμετέχει στον πανευρωπαϊκό οργανισμό συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού WEEEFORUM, ο οποίος αναπτύσσει και προωθεί τις στρατηγικές και τις τεχνικές διαχείρισης ηλεκτρικών – ηλεκτρονικών αποβλήτων.
– Σε σχέση με τις λοιπές ευρωπαϊκές χώρες, σε ποια θέση κατατάσσεται η Ελλάδα στη συλλογή αποβλήτων ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΑΗΗΕ);
– Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat για το 2021, τα ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά προϊόντα (ΗΗΕ) που διατίθενται στην αγορά αυξάνονται συνεχώς, λόγω της τεχνολογικής προόδου και της αυξημένης κατανάλωσης αυτών από τον σύγχρονο άνθρωπο. Ωστόσο, η συλλογή των αποβλήτων ΗΗΕ παραμένει αναλογικά μικρή και ανεπαρκής για την προστασία του περιβάλλοντος.
Συγκεκριμένα, το 2021 διατέθηκαν στις χώρες της ΕΕ 13,5 εκατομ. τόνοι ΗΗΕ (από 7,6 εκατομ. τόνους το 2012) και συλλέχθηκαν 4,9 εκατομ. τόνοι αποβλήτων ΗΗΕ (από 3 εκατομ. τόνους το 2012). Κατά μέσο όρο η συλλογή ανά άτομο στην Ευρώπη είναι 11 κιλά αποβλήτων ΗΗΕ. Η πρώτη χώρα στην κατάταξη αυτή είναι η Αυστρία, με 15,46 κιλά ανά κάτοικο· ακολουθούν η Φινλανδία με 14,68 κιλά και η Γαλλία με 14,67 κιλά, ενώ πολύ πιο πίσω έρχονται οι υπόλοιπες χώρες, όπως η Ιταλία με 8,50 κιλά ανά κάτοικο, η Ελλάδα με 5,98 κιλά και η Κύπρος με 3,96 κιλά.
Ωστόσο, σε σχέση με τον εθνικό στόχο συλλογής που θέτει η ευρωπαϊκή Οδηγία για κάθε κράτος-μέλος, ο οποίος μετράται ως το βάρος των ΑΗΗΕ που συλλέχθηκαν σε σχέση με το μέσο βάρος του ηλεκτρονικού εξοπλισμού που διατέθηκε στην αγορά τα τρία προηγούμενα έτη (65% POM), η Ελλάδα βρίσκεται μέσα στις 10 πρώτες χώρες στα ποσοστά συλλογής ΗΗΕ.
– Ποιες είναι οι υπόχρεες επιχειρήσεις ΗΗΕ στην Ελλάδα και πόσες από αυτές συμμετέχουν στη Φωτοκύκλωση;
– Υπόχρεος παραγωγός ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού (ΗΗΕ) θεωρείται κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο που επαγγελματικά παράγει, αναπτύσσει, κατασκευάζει, μεταποιεί, επεξεργάζεται, πωλεί ή εισάγει (με οποιαδήποτε τεχνική πώλησης, ακόμα και εξ αποστάσεως) και διαθέτει προϊόντα ΗΗΕ στην ελληνική αγορά.
Στο πλαίσιο του προγράμματος διευρυμένης ευθύνης παραγωγού, όπως ορίζεται από τον ν.4819/2021, οι υπόχρεοι παραγωγοί πρέπει:
- Να εγγράφονται στο Εθνικό Μητρώο Παραγωγών (Ε.Μ.ΠΑ.) που τηρεί ο Ε.Ο.ΑΝ.
- Να συμβάλλονται με κατάλληλο σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης (ΣΕΔ) για τα προϊόντα τους.
- Να καταβάλλουν χρηματική εισφορά ανακύκλωσης για κάθε προϊόν που διαθέτουν στην αγορά.
- Να αναγράφουν τον αριθμό παραγωγού που λαμβάνουν από το ΕΜΠΑ, καθώς και την εισφορά ανακύκλωσης του προϊόντος στα παραστατικά έγγραφα προμηθειών.
Επιπλέον, οι διακινητές και έμποροι υποχρεούνται να διακινούν προϊόντα μόνο από προμηθευτές που είναι εγγεγραμμένοι σε ΣΕΔ και στο Ε.Μ.ΠΑ. Έτσι εξασφαλίζεται η κατάλληλη συλλογή και η πραγματοποίηση της ανακύκλωσης των αποβλήτων όταν τα προϊόντα ολοκληρώσουν τον κύκλο ζωής τους και απορριφθούν από το χρήστη.
Στο συλλογικό μας σύστημα «Φωτοκύκλωση» συμμετέχουν συνολικά 523 υπόχρεες εγχώριες και μη επιχειρήσεις ΗΗΕ. Ωστόσο, εκτιμάται ότι στην ελληνική αγορά δραστηριοποιούνται πολλές ακόμη επιχειρήσεις του κλάδου, που είναι πιθανοί υπόχρεοι παραγωγοί.
– Ανταποκρίνονται οι εταιρείες του κλάδου στις υποχρεώσεις διευρυμένης ευθύνης παραγωγού;
– Η συμμετοχή των υπόχρεων επιχειρήσεων στο συλλογικό μας φορέα αυξάνεται σταδιακά αλλά σταθερά κάθε χρόνο. Το σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης «Φωτοκύκλωση» επιδιώκει την οργάνωση, ενημέρωση και περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση όλων των χρηστών και εμπλεκόμενων στον κύκλο ζωής των προϊόντων ΗΗΕ, ώστε να μην καταλήξουν στο περιβάλλον, να μη ρυπάνουν τη θάλασσα ή να μη μολύνουν την ατμόσφαιρα.
Η δράση αυτή περιλαμβάνει τους υπόχρεους παραγωγούς, κοινωνικούς φορείς, καταναλωτές και πολίτες, και στοχεύει στην ανάδειξη της ατομικής ευθύνης όλων. Αυτή η προσέγγιση έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των συμμετεχόντων υπόχρεων στο ΣΣΕΔ, καθώς και την αύξηση της συλλογής, μεταφοράς και ανάκτησης αποβλήτων σε όλα τα στάδια διαχείρισης. Έτσι, διασφαλίζονται οι προβλεπόμενοι στόχοι συλλογής και ανακύκλωσης τόσο για το φορέα όσο και για τη χώρα.
Ωστόσο, παρά τις προσπάθειες αυτές, ένα μέρος της ελληνικής αγοράς ΗΗΕ αρνείται να συμμορφωθεί με τις υποχρεώσεις διευρυμένης ευθύνης παραγωγού, δεν έχει εγγραφεί σε ΣΣΕΔ και στο Ε.Μ.ΠΑ. και δεν αποδίδει χρηματική εισφορά ανακύκλωσης για προϊόντα που διαθέτει στην αγορά.
Αυτή η αδράνεια υπονομεύει τις περιβαλλοντικές διατάξεις που αποσκοπούν στην προστασία του περιβάλλοντος και της υγείας του ανθρώπου, καθώς και τους κανόνες της αγοράς και του υγιούς ανταγωνισμού. Επιπλέον, θέτει σε κίνδυνο την επίτευξη των ευρωπαϊκών υποχρεώσεων και στόχων της χώρας μας, και καταλήγει σε βάρος όλων.
– Μεταξύ των ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών αποβλήτων που διαχειρίζεται ο φορέας σας, ποια θέση και ποιες δυσκολίες ή ιδιαιτερότητες έχει η διαχείριση των φωτοβολταϊκών πάνελ;
– Ο φορέας μας, ως το μόνο αρμόδιο συλλογικό σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης (ΣΣΕΔ) από το 2020, είναι υπεύθυνος για τη διαχείριση των απόβλητων φωτοβολταϊκών πάνελ, των οποίων η συλλογή προβλέπεται θεσμικά από το 2014 κατά προτεραιότητα. Η ανάπτυξη του κλάδου των φωτοβολταϊκών στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με την προώθηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας για την προστασία του κλίματος και του περιβάλλοντος, έχει αυξήσει σημαντικά τις εγκαταστάσεις φωτοβολταϊκών πάνελ στην επικράτεια. Τι θα γίνει όμως με τη συσσώρευση αυτών των αποβλήτων στο περιβάλλον;
Από το 2010 έως το 2013, περίπου 230.000 τόνοι φωτοβολταϊκών πάνελ τοποθετήθηκαν στην αγορά ενέργειας. Σύμφωνα με το αναθεωρημένο Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα, από το 2014 έως το 2023 διατέθηκαν στην ελληνική αγορά 240.000 τόνοι φωτοβολταϊκών πλαισίων, εκ των οποίων οι 225.000 τόνοι αφορούν την τελευταία τριετία (2020 – 2023).
Οι ενεργειακοί στόχοι για το 2030 και το 2050 προβλέπουν ακόμα περισσότερα φωτοβολταϊκά πάνελ, και η εκτιμώμενη ποσότητα είναι μεταξύ 300.000 και 400.000 τόνων μέχρι το 2030. Ασφαλώς οφείλουμε να διασφαλίσουμε την κατάλληλη απόρριψη και ανακύκλωση των τεράστιων όγκων των αποβλήτων τους, λαμβάνοντας υπόψη ότι η διαχείριση αυτών των απόβλητων φωτοβολταϊκών πάνελ παρουσιάζει συγκεκριμένες προκλήσεις, όπως είναι οι εξής:
- Υψηλά κόστη: Οι διαδικασίες συλλογής, μεταφοράς, αποθήκευσης, αποσυναρμολόγησης και ανάκτησης απαιτούν σημαντικούς πόρους. Η συλλογή και μεταφορά απαιτεί εξειδικευμένα οχήματα και εξοπλισμό για την ασφαλή μεταφορά του αποβλήτου. Επίσης, η αποσυναρμολόγηση των πάνελ είναι ιδιαίτερη, προκειμένου να διαχωριστεί το γυαλί, τα πλαίσια αλουμινίου, οι κυψέλες πυριτίου και τα σύνθετα πολυμερή.
- Παράλειψη συμμόρφωσης: Ένα μέρος των επιχειρήσεων του κλάδου δεν συμμορφώνεται με τις υποχρεώσεις διευρυμένης ευθύνης παραγωγού, και συνεπώς δεν εξασφαλίζεται η απόδοση χρηματικής εισφοράς ανακύκλωσης για το σκοπό που προορίζεται. Αυτή η παράλειψη περιορίζει τη δυνατότητα και τις δράσεις ανακύκλωσης που απαιτούνται· κι επιπλέον δημιουργεί αθέμιτο ανταγωνισμό και αποτελεί προσβολή προς τους παραγωγούς που ανταποκρίνονται στις υποχρεώσεις τους, ενώ απαξιώνει το σκοπό της ανακύκλωσης και της ευθύνης που αναθέτει ο νόμος στους παραγωγούς.
- Ταχεία τεχνολογική εξέλιξη: Η τεχνολογία των φωτοβολταϊκών πάνελ εξελίσσεται ραγδαία. Η αντικατάσταση παλαιότερων πάνελ με πιο αποδοτικά νέων τεχνολογιών είναι συνήθης. Η δημιουργία μονάδων, σταθμών και επενδύσεων παραγωγής ενέργειας από φωτοβολταϊκά πολλαπλασιάζεται. Αυτό αυξάνει τον όγκο των αποβλήτων που πρέπει να τεθούν σε διαδικασία εναλλακτικής διαχείρισης και να μην καταλήξουν στο περιβάλλον ανεξέλεγκτα.
Συνεπώς, η διαχείριση των απόβλητων φωτοβολταϊκών πάνελ είναι μια αναδυόμενη και κρίσιμη πρόκληση που απαιτεί συνεχή προσπάθεια και συνεργασία όλων των εμπλεκόμενων φορέων.
Στόχος του συλλογικού συστήματος εναλλακτικής διαχείρισης είναι να αντιμετωπίσει αυτή την πρόκληση στο πλαίσιο που προβλέπεται για την προστασία του περιβάλλοντος και για την επίτευξη των εθνικών και ευρωπαϊκών στόχων όσον αφορά την ανακύκλωση, η οποία ως θεσμός, αποτελεί πυλώνα της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας πολιτικής για την εξοικονόμηση και μείωση της κατανάλωσης πρώτων υλών και τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.
– Έχετε απευθυνθεί στην πολιτεία και στο αρμόδιο Υπουργείο για τις δυσκολίες που συναντάτε στην ανακύκλωση φωτοβολταϊκών πάνελ; Έχουν δρομολογηθεί κάποια μέτρα για τη βελτίωση της κατάστασης;
– Η ανακύκλωση αποβλήτων έχει δρομολογηθεί στη χώρα μας θεσμικά και πρακτικά από το 2001.
Κατ’ επανάληψη, για όλα τα είδη ΗΗΕ και ειδικά για τα φωτοβολταϊκά πλαίσια, έχουμε εκθέσει και επισημάνει προφορικά και εγγράφως στις αρμόδιες αρχές και φορείς (ΥΠΕΝ, ΕΟΑΝ, ΡΑΕ, ΕΠΑΝ, ΕΕΔΣΑ κλπ.) τα εξής:
- Την εισφοροδιαφυγή και φοροαποφυγή (μη καταβολή περιβαλλοντικού τέλους και μη καταβολή ΦΠΑ επ’ αυτού) που αποβαίνει όχι μόνο σε βάρος του συστήματος εναλλακτικής διαχείρισης, αλλά και του δημοσίου συμφέροντος, της ανακύκλωσης και του περιβάλλοντος.
- Την παράλειψη ελέγχων νομιμότητας από την πολιτεία και τις ανεξάρτητες αρχές ως προς την εφαρμογή ή μη της ισχύουσας περιβαλλοντικής νομοθεσίας και την επιβολή προβλεπόμενων κυρώσεων. Ακόμα και στις δημόσιες συμβάσεις η εφαρμογή της περιβαλλοντικής νομοθεσίας παραμένει ζητούμενο, αν και επιβάλλεται από πλείστες διατάξεις.
- Την προσβολή του ανταγωνισμού, καθώς άλλα από τα «υπόχρεα προϊόντα» έχουν ήδη υπαχθεί νομίμως στην εισφορά και τις διατάξεις της ανακύκλωσης και άλλα δεν έχουν υπαχθεί, εντελώς αυθαιρέτως και κατά παράλειψη. Επιπλέον, κάποιοι υπόχρεοι παραγωγοί είναι συνεπείς στις υποχρεώσεις τους (με εγγραφή στο Ε.Μ.ΠΑ., συμμετοχή στο ΣΣΕΔ, χρηματική εισφορά ανακύκλωσης κλπ.), ενώ άλλοι δεν τηρούν τις νόμιμες υποχρεώσεις, λειτουργώντας ανταγωνιστικά και αθέμιτα στην αγορά.
- Την απογοήτευση όσων είναι συνεπείς και τηρούν τις υποχρεώσεις τους για την άνιση μεταχείριση μεταξύ υπόχρεων.
- Την άρνηση ή επιφύλαξη όσων προτίθενται να τηρήσουν τις υποχρεώσεις τους και να συμβληθούν με το σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης, αφού η μερίδα των παραβατών δεν έχει υποστεί κυρώσεις· αντίθετα δημιουργείται κλίμα ανοχής αυτών από την πολιτεία.
- Την ευθεία προσβολή της νομιμότητας και της ασφάλειας δικαίου που προκύπτει από την παράλειψη της εφαρμογής θεσπισμένων διατάξεων, και ειδικά των περιβαλλοντικών διατάξεων.
Παρά τις συνεχείς μας εκκλήσεις, δυστυχώς, απαιτείται μεγαλύτερη προσπάθεια και πρόοδος από την πολιτεία και τους εμπλεκόμενους για την επίλυση των προβλημάτων που έχουμε υποδείξει. Η μη λήψη άμεσων και αποτελεσματικών μέτρων εμποδίζει την ομαλή, γρήγορη και αποτελεσματική ανακύκλωση φωτοβολταϊκών πάνελ καθώς και των λοιπών ΑΗΗΕ. Συνεχίζουμε να συνεργαζόμαστε με τις αρμόδιες αρχές και να ζητούμε την ενίσχυση των ελέγχων και την εφαρμογή των απαραίτητων κυρώσεων, ελπίζοντας σε μια πιο αποτελεσματική και βιώσιμη διαχείριση των αποβλήτων αυτών στο μέλλον.
– Ποιο μήνυμα θέλετε να στείλετε προς κάθε υπόχρεο (σε εταιρείες, επαγγελματίες, εγκαταστάτες κλπ.) σχετικά με το θεσμό της εναλλακτικής διαχείρισης αποβλήτων ηλεκτρικού και ηλεκτρονικού εξοπλισμού;
– Η ανακύκλωση αποβλήτων δεν είναι απλά ένας θεσμός, αλλά μια καθημερινή πράξη που αποτελεί προτεραιότητα, αναγκαιότητα και σεβασμό στο περιβάλλον. Η ευθύνη για την εφαρμογή της ανακύκλωσης αποβλήτων βαρύνει όλους τους εμπλεκόμενους φορείς και τα πρόσωπα, από την αγορά μέχρι την κοινωνία και την πολιτεία· και είναι υποχρέωσή μας να ανταποκριθούμε σε αυτή την ευθύνη, με συνέπεια.
Οι επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης είναι ορατές και οι περιβαλλοντικές καταστροφές αυξάνονται. Ως μέλη της εθνικής, ευρωπαϊκής και παγκόσμιας κοινότητας, μας ενδιαφέρει η νομιμότητα και το συμφέρον του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης ζωής.
Για τις εταιρείες, τους επαγγελματίες, τους εγκαταστάτες και όλους τους υπόχρεους, αυτό σημαίνει υποστήριξη της ανακύκλωσης, σεβασμό του ανταγωνισμού και αναγνώριση της ατομικής ευθύνης ως προς το περιβάλλον. Η συνεισφορά του καθενός είναι αναγκαία και χρήσιμη.