Του Κωνσταντίνου Μ. Κάπου*
Το διατηρητέο, υπό συντήρηση και προστατευόμενο από την 9η ΕΒΑ κτίριο, βρίσκεται στο ιστορικό κέντρο της πόλης της Θεσσαλονίκης και περικλείεται από τις οδούς Βασιλέως Ηρακλείου, Κομνηνών και τον Πεζόδρομο της οδού Φραγκίνη, στην περιοχή που είναι γνωστή και ως “Λουλουδάδικα”.
Οι Τεχνικές Υπηρεσίες του Δήμου Θεσσαλονίκης, υπό τον Διευθυντή τους Κωνσταντίνο Μπελιμπασάκη, και σε συνεργασία με την 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και τον υπεύθυνο αρχιτέκτονά της κ. Βασίλη Κονιόρδο, προχώρησαν στη σύνταξη μελέτης ανάπλασης του περιβάλλοντος χώρου του κτιρίου κατά τρόπο που να δοθεί όσο το δυνατόν περισσότερος ελεύθερος χώρος στους πεζούς και τους θαμώνες των γύρω καταστημάτων.
Η κύρια περιοχή παρέμβασης αφορά τις ΒΑ και ΝΑ όψεις του κτιρίου. Το κτίριο αποτελείται από μία (ήδη εξωτερικά συντηρημένη) κύρια πτέρυγα στη ΒΑ πλευρά του, ορθογωνίου σχήματος και διαστάσεων 12Χ24 μ. και ύψους περίπου 7,5 μ. που καλύπτεται από 2 μεγάλους κεραμοσκεπείς τρούλους, και από σειρά επεκτάσεων και μεταγενέστερων προσθηκών, διαστάσεων περίπου 220Χ21 μ. και ύψους που κυμαίνεται από 1,50-3,0 μ. πάνω από τη στάθμη του πεζοδρομίου και καλύπτονται από 12 κεραμοσκεπείς τρούλους διαφόρων διαστάσεων.
Βασικές αρχές σχεδιασμού των εγκαταστάσεων φωτισμού
Οι κανονισμοί που ακολουθήθηκαν κατά τη σύνταξη της μελέτης ήταν οι ακόλουθοι:
• Το νέο πρότυπο ΕΛΟΤ HD 384 για τις ηλεκτρικές εγκαταστάσεις, το οποίο, αν και δεν έχει ουσιαστική εφαρμογή σε εξωτερικές εγκαταστάσεις ηλεκτροφωτισμού, εφαρμόσθηκε όπου αυτό είναι αναγκαίο. Συμπληρωματικά, ακολουθήθηκαν όσοι κανονισμοί ΕΗΕ ίσχυαν προ της αντικαταστάσεώς τους, οι οποίοι δεν έρχονται σε αντίθεση με τον νέο κανονισμό, αλλά μας βοηθούν στην επίτευξη μία λειτουργικής και προπάντων ασφαλούς τεχνικής λύσης.
•To Eυρωπαϊκό πρότυπο CIE 136-2000,“Guide to the Lighting of Urban Areas” για τα σημεία που έχουν εφαρμογή.
• Το Ευρωπαϊκό πρότυπο CIE 115-1995 για τη μείωση της φωτορύπανσης.
• Το Ευρωπαϊκό πρότυπο CIE 94-1993 “Guide for floodlighting”, όσον αφορά την ορθή χρωματική απόδοση των επιλεγμένων φωτιστικών σωμάτων και λαμπτήρων.
Παρ’ όλα αυτά, ο σημαντικότερος παράγοντας για την επιλογή συγκεκριμένων λύσεων εξακολουθεί να παραμένει το γεγονός ότι το συγκεκριμένο κτίριο, αποτελεί ένα ιστορικό μνημείο της νεώτερης Ελλάδας, το οποίο προστατεύεται ως μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς από τις αρμόδιες υπηρεσίες του ΥΠ.ΠΟ. και οποιαδήποτε τεχνική λύση θα έπρεπε να επιδείξει τον προσήκοντα σεβασμό στην ακεραιότητα του μνημείου αυτού.
Η χρήση γραμμικών φωτιστικών LED βοηθάει στην “ανάγνωση” του αναγλύφου των επιφανειών.
Ο συντάκτης της παρούσας μελέτης, αν και δεν υπάρχουν συγκεκριμένες οδηγίες για την εγκατάσταση φωτισμού σε ένα χώρο αρχαιολογικού, πολιτιστικού ή ιστορικού ενδιαφέροντος, ακολούθησε τους κανόνες που εφαρμόσθηκαν με επιτυχία και στις εγκαταστάσεις φωτισμού σημαντικότατων αρχαιολογικών μνημείων, όπως Ακρόπολη Αθηνών, Αρχαιολογικός χώρος Ελευσίνας, Ακρόπολη Προέρνας, Θέατρο Διονύσου, Ναός Ηφαίστου, λιμένας Ναυπάκτου, κάστρο Πατρών κ.α.
Συνοπτικά, οι κανόνες για τις εγκαταστάσεις φωτισμού σε μνημεία, που από το 2004 έχουν διατυπωθεί από το συντάκτη της παρούσας μελέτης και έχουν γίνει αποδεκτοί από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, ελλείψει κάποιου άλλου επίσημου κανονισμού, είναι οι εξής:
1. Η εγκατάσταση φωτισμού πρέπει να είναι πλήρως αναστρέψιμη, δηλαδή, πρέπει να μπορεί να αποξηλωθεί μελλοντικά, χωρίς να αφήσει κανένα ίχνος στα διατηρητέα μέλη του μνημείου.
2. Η εγκατάσταση των φωτιστικών σωμάτων πρέπει να μην τα φέρει σε επαφή με τα διατηρητέα μέλη και εάν κάτι τέτοιο καθίσταται αναγκαίο, η εγκατάσταση αυτή θα πρέπει να είναι αυτοστηριζόμενη σε κινητές και χημικά ουδέτερες βάσεις.
3. Σε περίπτωση που οι αρχαιολογικές αρχές έχουν την υπόνοια ότι στο υπέδαφος βρίσκονται και άλλα αντικείμενα αρχαιολογικής αξίας προς εύρεση, οι εκσκαφές διέλευσης των καλωδιώσεων πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο επιφανειακές και να γίνονται πάντοτε χειρωνακτικά.
4. Τα υλικά της εγκατάστασης θα πρέπει να μην υφίστανται τέτοια διάβρωση ώστε να επηρεάζουν τα διατηρητέα μέλη του μνημείου με χημικές, ηλεκτροχημικές ή μηχανικές διαβρωτικές διαδικασίες.
5. Οι προβολείς θα πρέπει, εάν αυτό είναι απαραίτητο, να είναι βαμμένοι με χρώματα παραπλήσια στα υλικά του μνημείου, ώστε να μην ξεχωρίζουν από αυτό και να μην διαταράσσουν την αισθητική του.
6. Η εγκατάσταση θα πρέπει να είναι απόλυτα ασφαλής στους χρήστες της και στους επισκέπτες του διατηρητέου χώρου και να μην παρουσιάζει κανένα κίνδυνο ηλεκτροπληξίας, ακόμα και μετά από καταστροφική βλάβη της.
7. Η παραγόμενη θερμότητα και ακτινοβολία από την εγκατάσταση θα πρέπει να είναι απολύτως ασφαλής για τα υλικά των διατηρητέων μελών.
8. Θα πρέπει να υπάρχει ιδιαίτερη μέριμνα στην υλοποίηση της εγκατάστασης, όταν υπάρχουν εύφλεκτα υλικά και πυκνή χλωρίδα στην περιοχή που φωτίζεται.
9. Ο φωτισμός των μνημείων θα πρέπει να έχει ως στόχο την ανάδειξη της πραγματικής τους φύσης και όχι τη δημιουργία φωτιστικών εφέ που θα καταστήσουν τα μνημεία σκηνικό επίδειξης των καλλιτεχνικών απόψεων του μελετητή. Πρωταγωνιστής είναι πάντοτε το μνημείο και όχι ο φωτιστής του.
10. Οι αποχρώσεις του παραγομένου φωτός θα πρέπει να είναι συμβατές με την υφή και το χρώμα του υλικού των μελών. Δεν θα πρέπει να δημιουργούνται φωτεινές δέσμες που θα προκαλούσαν θάμβωση στον παρατηρητή του μνημείου. Ο υπερβολικός φωτισμός του είναι τόσο ακατάλληλος όσο και επιζήμιος.
12. Πρέπει να δίνεται μέριμνα στην πιθανή διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας της περιοχής από το φωτισμό ενός μνημείου, εάν το μνημείο αυτό βρίσκεται σε σημείο οικολογικού ενδιαφέροντος.
13. Η εγκατάσταση πρέπει να λειτουργεί με τη χαμηλότερη δυνατή κατανάλωση ηλεκτρικού ρεύματος, τόσο για λόγους οικονομίας, όσο και για λόγους προστασίας του περιβάλλοντος. Με βάση τους προαναφερόμενους κανονισμούς, πρότυπα και εμπειρία, καθώς και τη δεοντολογία που πρέπει να ακολουθείται σε ένα χώρο αρχαιολογικής και πολιτιστικής σημασίας, η μελέτη φωτισμού περιγράφεται στα επόμενα κεφάλαια.
Το γραμμικό φωτιστικό χρησιμοποιείται σε τοιχοποιία ύψους 1.40-2.20 μ. με πολύ καλά αποτελέσματα.
Φωτισμός αναδείξεως κτιρίου
Στο φωτισμό αναδείξεως του κτιρίου καταβλήθηκε προσπάθεια ώστε οι προβολείς και τα λοιπά φωτιστικά σώματα να μη φέρουν λαμπτήρες με μικρή διάρκεια ζωής (όπως είναι αυτοί της πυρακτώσεως ή αλογόνου), ώστε ο κύκλος συντήρησής τους να υπερβαίνει τις 10.000 ώρες λειτουργίας κατ' ελάχιστον (5 έτη) και στην περίπτωση των φωτιστικών με φωτοδιόδους LED τις 20-30.000 ώρες (10-15 έτη).
Για την ανάδειξη των κατακόρυφων περιμετρικών τοίχων του κτιρίου, χρησιμοποιήθηκε ένας αριθμός διαφορετικών τεχνικών, δεδομένου ότι οι τοίχοι αυτοί έχουν μεγάλες διαφορές στο ύψος τους.
1. Περιμετρικά της κύριας (ΒΔ) πτέρυγας, η οποία διαθέτει τους υψηλότερους τοίχους, εγκαταστάθηκαν δεκαπέντε (15) ενδοδαπέδιοι προβολείς ασυμμετρικής δέσμης (Asymmetric Beam). Οι προβολείς αυτοί θεωρούνται οι πλέον κατάλληλοι για φωτισμό κατακόρυφων τοίχων αυτού του ύψους, προκειμένου να παρασχεθεί μια ομοιόμορφη και σταδιακά μειούμενη ένταση φωτισμού στους τοίχους αυτούς. Η μέση απόσταση μεταξύ των προβολέων αυτών είναι 4-5 μ. και τοποθετήθηκαν σε απόσταση περίπου 1,50 μ. από τη βάση των τοίχων.
2. Επίσης, καθ’ όλο το μήκος του ΝΑ τοίχου των επεκτάσεων, εγκαταστάθηκε ενδοδαπέδια στεγανή ταινία LED ισχύος 10W/m, μέσα σε προφίλ αλουμινίου που την κρατάει στο πεζοδρόμιο χωρίς να υπάρχει πρόβλημα καταστροφής της από μηχανικές καταπονήσεις ή βανδαλισμούς. Το μήκος της ταινίας αυτής είναι συνολικά 17 μ. και στις 2 άκρες της υπάρχουν 2 στεγανά φρεάτια όπου θα εγκαταστάθηκαν τα τροφοδοτικά της ταινίας (2 τροφοδοτικά που το καθένα παρέχει ισχύ σε 8,50 μ. ταινίας). Η ταινία αυτή εγκαταστάθηκε παράλληλα με τον τοίχο και σε απόσταση 20-30 εκ. από αυτόν δεδομένου ότι και εκεί το ύψος του τοίχου είναι επαρκές για αυτού του τύπου τους προβολείς.
3. Κατά μήκος του ΝΔ τοίχου του κτιρίου, ο οποίος έχει ύψος μόλις 1.20 μ., προκρίθηκε εγκατάσταση ενδοδαπέδιας στεγανής ταινίας LED ισχύος 5W/m η οποία τοποθετήθηκε κατά τον ίδιο τρόπο με την προηγούμενη.
4. Επίσης, για την επίτευξη αναλόγων αποτελεσμάτων στο ΒΔ τοίχο του κτιρίου, όπου οι ανισοϋψίες είναι και οι πλέον έντονες, προκρίθηκε η εγκατάσταση ενδοδαπέδιας στεγανής ταινίας LED ισχύος 10W/m.
Επίσης, στις εσοχές των θυρών και παραθύρων εγκαταστάθηκαν ίδιου τύπου γραμμικά φωτιστικά, αποχρώσεως Amber (κίτρινο-πορτοκαλί) για τη δημιουργία οπτικού εφέ (σα να φωτίζεται το κτίριο εσωτερικά με λαδοφάναρα) και αντίθεσης.
Η συνολική απορροφώμενη ισχύς από όλα τα φωτιστικά σώματα σε επίπεδο εδάφους, σεν ξεπέρασε τα 1800W και μοιράζεται σε δύο κυκλώματα των 6 Α έκαστο, γεγονός που σημαίνει ότι κάθε ένα κύκλωμα μπορεί με ασφάλεια να τροφοδοτηθεί με καλώδιο ΝΥΥ 3Χ1,5 ή 3Χ2,5 τ.χ.
Ο φωτισμός της υπερκατασκευής (τρούλων) πραγματοποιήθηκε υπό τη συνεχή επίβλεψη και οδηγίες του μελετητή, λόγω των ιδιαιτεροτήτων που αυτή παρουσιάζει. Το συγκεκριμένο προφίλ, πριν την τοποθέτησή του, βάφτηκε σε κατάλληλη απόχρωση ώστε να μην ξεχωρίζει από τα δομικά υλικά του κτιρίου.
Φωτισμός υπερκατασκευής
Ο φωτισμός της υπερκατασκευής (τρούλων) πραγματοποιήθηκε υπό τη συνεχή επίβλεψη και οδηγίες του συντάκτη της παρούσας μελέτης, λόγω των ιδιαιτεροτήτων που αυτή παρουσιάζει.
Σε γενικές γραμμές, ο φωτισμός ανάδειξης της υπερκατασκευής επιτυγχάνεται με τη χρήση των παρακάτω φωτιστικών σωμάτων:
1. Στεγανή ταινία LED, αποχρώσεως Warm White, ισχύος 5 W/m, μέσα σε ειδικό προφίλ αλουμινίου ή ανοξείδωτου χάλυβα, που τοποθετήθηκε περιμετρικά των ορατών τρούλων και τοιχείων της ανωδομής και περίπου 20 εκ. από τη βάση των κατακόρυφων τοίχων τους. Το συγκεκριμένο προφίλ, πριν την τοποθέτησή του, βάφτηκε σε κατάλληλη απόχρωση ώστε να μην ξεχωρίζει από τα δομικά υλικά του κτιρίου. Σημειώνεται ότι η συγκεκριμένη φωτιστική ταινία απαιτεί τη χρήση ενός στεγανού τροφοδοτικού εξωτερικού χώρου, ανά 9 περίπου μέτρα εγκατεστημένου μήκους της. Επίσης, για την τοποθέτηση του προφίλ σε θέση που φωτίζει κατακόρυφα, έγινε χρήση ειδικών στηριγμάτων που κρατούν το αλουμινένιο προφίλ σε απόσταση από τα αρχιτεκτονικά μέλη. Στους 2 μεγαλύτερους τρούλους, οι ταινίες LED που εγκαταστάθηκαν είχαν ισχύ 10 W/m.
2. Μικροί προβολείς εξοπλισμένοι με λαμπτήρα τύπου CDM-T 35W/830, στρατηγικά τοποθετημένοι μεταξύ των τρούλων και σε μη ορατά από το πεζοδρόμιο σημεία, οι οποίοι φωτίζουν επιφάνειες του κτιρίου που δεν μπορούν να φωτιστούν με άλλο τρόπο. Οι προβολείς αυτοί είναι εξοπλισμένοι με shutter 4 πλευρών και βάση στήριξης peg.
Οι ενδοδαπέδιοι ασυμμετρικοί προβολείς χρησιμοποιήθηκαν για τις μεγάλες κατακόρυφες επιφάνειες.
Φωτισμός του περιβάλλοντος χώρου
Στον περιβάλλοντα χώρο υπήρχαν ιστοί φωτισμού φέροντες φωτιστικά σώματα με λαμπτήρες SON-T 70W, έντονου πορτοκαλί φωτισμού (1900°Κ). Ο φωτισμός αυτός δεν είναι ακατάλληλος, αλλά πρέπει να υπάρξουν διορθωτικές παρεμβάσεις (κάλυψη των όψεων των φωτιστικών που στρέφονται προς το κτίριο), ώστε η φωτορρύπανση να μην επηρεάζει αισθητικά το προσδοκώμενο φωτιστικό αποτέλεσμα. Το ίδιο θα πρέπει να συμβεί και σε κάθε άλλο ιστό που θα εγκαθίστατο κατά τις εργασίες ανάπλασης του χώρου. Τελικά, επελέγη η πλήρης αντικατάσταση όλων των ιστών με νέους, που έφεραν το φωτιστικό ασύμμετρης δέσμης Mussa, της Dissano, εξοπλισμένο με λαμπτήρα CDM-TD 70W/3000K, το οποίο είχε μηδενική επιρροή στο παρακείμενο μνημείο.
Ο υπογράφων συντάκτης της παρούσας είχε την ευκαιρία να δοκιμάσει τα προτεινόμενα φωτιστικά σώματα επί του κτιρίου πριν την τελική τους εγκατάσταση, προκειμένου να υπάρχει μια προκαταρκτική εκτίμηση του συνολικού φωτιστικού αποτελέσματος.
Το Παζάρ Χαμάμ είναι ένα ιστορικό μνημείο της νεώτερης Ελλάδας, το οποίο προστατεύεται ως μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς από τις αρμόδιες υπηρεσίες του ΥΠ.ΠΟ. και οποιαδήποτε τεχνική λύση θα έπρεπε να επιδείξει τον προσήκοντα σεβασμό στην ακεραιότητα του μνημείου αυτού.
ΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ
Η μελέτη, συντάχθηκε από τον Μηχανολόγο Μηχανικό Κωνσταντίνο Μ. Κάπο, κατόπιν αιτήματος του Δημάρχου Θεσσαλονίκης κ. Γιάννη Μπουτάρη, του Αντιδημάρχου Αστικού Σχεδιασμού, Πολεοδομίας και Δικτύων κ. Ανδρέα Κουράκη και της Προϊσταμένης της 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δρ. Δέσποινας Μακροπούλου και αφορούσε το σχεδιασμό του φωτισμού αναδείξεως του Οθωμανικού κτιρίου «Παζάρ Χαμάμ» (ή Γιεχουντί Χαμάμ) που βρίσκεται στην περιοχή «Λουλουδάδικα» της Θεσσαλονίκης, καθώς και του αστικού φωτισμού του υπό ανάπλαση περιβάλλοντος χώρου του κτιρίου αυτού.
*O Κωνσταντίνος Μ. Κάπος είναι Διπλωματούχος Μηχανολόγος Μηχανικός, B.S., M.S., P.E. Και Σύμβουλος Αρχιτεκτονικού και Αστικού Φωτισμού. www.kapos.eu
