Ο φωτισμός πλατειών αποτελεί κρίσιμο παράγοντα ασφάλειας, άνεσης και ανάδειξης της ταυτότητας του δημόσιου χώρου, με τις σύγχρονες σχεδιαστικές προσεγγίσεις να δίνουν έμφαση στη βιωσιμότητα και στην εμπειρία των χρηστών.
Άρθρο του κ. Λάμπρου Δούλου*
Ο αστικός φωτισμός ανοιχτών χώρων και πλατειών δεν είναι μια απλή υπόθεση τοποθέτησης ιστών με φωτιστικά σώματα τύπου «μπάλας» σε ομοιόμορφο κάνναβο. Σήμερα ο φωτισμός αποτελεί βασικό εργαλείο για την ενίσχυση της ασφάλειας, για τη διευκόλυνση της μετακίνησης (ιδιαίτερα των πεζών και των ποδηλάτων), αλλά και για τη δημιουργία μιας ξεχωριστής ατμόσφαιρας που αναδεικνύει την ταυτότητα του δημόσιου χώρου.
Οι πλατείες, ως σημεία κοινωνικής συνάθροισης, απαιτούν ισορροπία ανάμεσα στην τεχνική συμμόρφωση με πρότυπα και στο σχεδιασμό με βάση την ανθρώπινη εμπειρία, χωρίς να αγνοείται η οικολογική τους διάσταση, καθώς τη νύχτα λειτουργούν ως αστικοί βιότοποι για ποικιλία οργανισμών, από πουλιά και έντομα.
Οι βασικές ανάγκες των πεζών είναι να βλέπουν και να καθίστανται ορατοί, καθώς επίσης να είναι και να αισθάνονται ασφαλείς. Συνεπώς, ο φωτισμός πρέπει να ικανοποιεί τις παραπάνω ανάγκες των πεζών και συγκεκριμένα:
- Να προσφέρει αίσθηση ασφάλειας και άνεση κατά την κίνηση.
- Να επιτρέπει την διάκριση εμποδίων στο στην πορεία των πεζών.
- Να διευκολύνει την αξιολόγηση καταστάσεων και ατόμων στον περίγυρο.
- Να εξασφαλίζει ότι είναι ευδιάκριτοι μεταξύ τους οι χρήστες του χώρου.
Επιπλέον, οι αρχές σχεδιασμού και οι τεχνικές προδιαγραφές των φωτιστικών πρέπει να συνδυάζονται με την προστασία του περιβάλλοντος και να επιτυγχάνουν μείωση της φωτορύπανσης.
Πρότυπα και τεχνικές παράμετροι
Η διερεύνηση των προτύπων δείχνει ότι δεν υπάρχει ειδική κατηγορία «πλατείας», αλλά ένα σύνολο διαφορετικών χρήσεων που μπορούν να περιλαμβάνονται σε αυτή, γεγονός που αυξάνει την πολυπλοκότητα του σχεδιασμού. Βασικοί χώροι είναι τα μονοπάτια και οι διαβάσεις πεζών ή ποδηλάτων, όπου οι απαιτήσεις φωτισμού καθορίζονται είτε από το EN 13201-2 είτε από το EN 12464-2, με τις μέσες στάθμες φωτισμού να κυμαίνονται από 2 lx έως 20 lx και τις ομοιομορφίες να είναι ≥0,2 ή ≥0,4, ανάλογα με την κατηγοριοποίηση που θα επιλέξει ο μελετητής.
Ο περιορισμός της κατανάλωσης ενέργειας αποτελεί πλέον βασική προτεραιότητα στους εξωτερικούς χώρους. Οι ενεργειακές απαιτήσεις του ASHRAE 90.1 έχουν ενσωματωθεί στο κείμενο διαβούλευσης της Τεχνικής Οδηγίας του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας «ΤΟΤΕΕ 20701-7/2021 – Τεχνητός και φυσικός φωτισμός κτιρίων», όπου καταγράφονται όρια εγκατεστημένης ισχύος για μονοπάτια, πλατείες, περιοχές τοπίου, εξωτερικά κλιμακοστάσια και ράμπες, ανάλογα με το χαρακτήρα του χώρου (από απομακρυσμένες περιοχές έως κεντρικές εμπορικές ζώνες).
Ο έλεγχος της θάμβωσης μπορεί να γίνει υπολογιστικά με το δείκτη RGL (που, σύμφωνα με το ΕΝ 12464-2, πρέπει να είναι <50) ή μέσω των κλάσεων G και D που προκύπτουν από τις τεχνικές προδιαγραφές των φωτιστικών. Η αποφυγή φωτορύπανσης είναι εξίσου κρίσιμη, με τη χρήση φωτιστικών με Upper Light Output Ratio (ULOR) = 0% (full cut-off), ώστε να εξασφαλίζεται ότι το φως κατευθύνεται αποκλειστικά προς τις επιθυμητές επιφάνειες, χωρίς άσκοπη διαρροή προς τον ουρανό ή τα γειτονικά κτίρια.
Σχεδιαστικές αρχές
Οι πλατείες περιλαμβάνουν πολλαπλές χρήσεις και μπορούν να σχεδιαστούν όπως ένα μικρής κλίμακας σχέδιο πόλης (Light Masterplan). Προκειμένου να επιτυγχάνεται ισορροπία μέσω ενός ολιστικού σχεδίου αστικού φωτισμού, θα πρέπει από τα πρώτα στάδια να γίνεται διάκριση ανάμεσα:
Α) Στο λειτουργικό φωτισμό (μονοπάτια, διαβάσεις, ράμπες, ποδηλατόδρομοι κλπ.).
Β) Στον επιλεκτικό ή αρχιτεκτονικό φωτισμό (ανάδειξη δομικών στοιχείων, σιντριβανιών, έργων τέχνης, αγαλμάτων, αρχιτεκτονικής τοπίου, φύτευσης κλπ.).
Παρότι η συμμόρφωση με τα πρότυπα είναι αναγκαία, ο σχεδιασμός φωτισμού πλατειών πρέπει να λαμβάνει υπόψη την ανθρώπινη κλίμακα και εμπειρία, χωρίς να υποβαθμίζει το περιβάλλον και χωρίς να δημιουργεί φωτορύπανση.
Οπότε, σε έναν ορθό σχεδιασμό φωτισμού θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι παρακάτω παράγοντες:
- Η κλιμάκωση φωτισμού. Οι βασικοί διάδρομοι κίνησης απαιτούν υψηλότερα επίπεδα φωτισμού, ενώ οι χώροι στους οποίους στέκονται και κάθονται οι άνθρωποι μπορούν να φωτίζονται με χαμηλότερη ένταση, προσφέροντας αίσθηση οικειότητας. Ο καθορισμός των βασικών επιπέδων φωτισμού με βάση το EN 13201-2 ή το EN 12464-2 στους βασικούς διαδρόμους και στον ευρύτερο χώρο επιτρέπει την κλιμάκωση του φωτισμού.
- Ο συνδυασμός λειτουργικού και αρχιτεκτονικού φωτισμού. Η ανάδειξη δέντρων, γλυπτών ή μνημείων μπορεί να γίνεται χωρίς υπερβολική ένταση. Δεν είναι αναγκαίο να φωτίζονται όλα τα στοιχεία μιας πλατείας, καθώς αυτό αυξάνει άσκοπα την κατανάλωση ενέργειας, το κόστος εξοπλισμού και τη φωτορύπανση. Η επιλογή των στοιχείων προς ανάδειξη πρέπει να γίνεται μελετημένα, λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά της φύτευσης και τη δυναμική φύση των δέντρων, τα οποία μεταβάλλονται με το χρόνο και τις καιρικές συνθήκες. Για το λόγο αυτό δεν είναι όλες οι τεχνικές φωτισμού κατάλληλες για την ανάδειξή τους.
- Ο προσαρμοστικός φωτισμός (adaptive lighting). Με τη χρήση χρονοδιακοπτών, αισθητήρων παρουσίας και συστημάτων τηλεδιαχείρισης, ο φωτισμός των μονοπατιών μπορεί να μειώνεται τις ώρες χαμηλής κίνησης, εξοικονομώντας ενέργεια και βελτιώνοντας την οπτική άνεση. Ο φωτισμός ανάδειξης της φύτευσης ή άλλων στοιχείων μπορεί να απενεργοποιείται πλήρως, ενώ σε πλατείες που κλείνουν τις νυχτερινές ώρες είναι δυνατή η πλήρης απενεργοποίηση του συστήματος, καθιστώντας το χώρο καταφύγιο για τα νυχτόβια είδη.
- Η συσχετισμένη θερμοκρασία χρώματος και η απόδοση χρωμάτων. Η απόχρωση του λευκού φωτισμού επηρεάζει καθοριστικά την αίσθηση του χώρου. Σε ιστορικές πλατείες ή πλατείες με γήινα υλικά προτιμώνται θερμές λευκές αποχρώσεις (≤3.000 K), καθώς με αυτό τον τρόπο αναδεικνύονται καλύτερα, ενώ σε σύγχρονα περιβάλλοντα οι ουδέτερα λευκές αποχρώσεις (4.000 K) προσφέρουν καλύτερη απόδοση λεπτομερειών και καθαρότερη αίσθηση, ειδικά αν υπάρχουν μεταλλικά στοιχεία στην ευρύτερη περιοχή της πλατείας. Ωστόσο, η έρευνα για τις αρνητικές επιπτώσεις του φωτισμού στο περιβάλλον οδηγεί σταθερά προς τη χρήση θερμών αποχρώσεων λευκού φωτισμού (φασμάτων με μικρή περιεκτικότητα μπλε χρώματος) σε όλους τους εξωτερικούς χώρους. Οι μελετητές μπορούν να επιλέγουν φωτιστικά με υψηλό δείκτη απόδοσης χρωμάτων (Color Rendering Index CRI >85 ή Fidelity Index Rf >80), ώστε να διατηρούν τη ζωντάνια των χρωμάτων με φιλικότητα προς το περιβάλλον.
Συμπεράσματα και μελλοντικές τάσεις
Η σύγχρονη έρευνα αναδεικνύει όλο και περισσότερο τον αντίκτυπο του τεχνητού φωτισμού στη βιοποικιλότητα και στην ανθρώπινη υγεία, γεγονός που οδηγεί διεθνώς στην υιοθέτηση κατευθυντήριων γραμμών από το Dark Sky και τη CIE για φασματικά πιο φιλικές πηγές στο περιβάλλον.
Υπάρχουν ήδη φωτιστικά σώματα στα οποία, με την πάροδο της νύχτας, το φάσμα εκπομπής μετατρέπεται από ουδέτερες λευκές αποχρώσεις σε πιο θερμές αποχρώσεις, συμβάλλοντας σημαντικά στη μείωση της φωτορύπανσης χωρίς να μειώνει την ποιότητα φωτισμού όταν οι χρήστες είναι περισσότεροι νωρίς το απόγευμα.
Ο φωτισμός πλατειών δεν είναι απλώς θέμα τεχνικής συμμόρφωσης, αλλά εργαλείο βελτίωσης της ποιότητας του δημόσιου χώρου. Η πρόοδος των συστημάτων έξυπνου ελέγχου, η χρήση δυναμικών σκηνών φωτισμού και η έμφαση στη μείωση της φωτορύπανσης είναι τα στοιχεία που καθορίζουν το μελλοντικό σχεδιασμό.
Μείζον πρόβλημα αποτελεί η μονοδιάστατη κατάρτιση πολλών μελετητών, που συχνά οδηγεί σε υπερδιαστασιολόγηση, άσκοπο φωτισμό και ακατάλληλα φάσματα, σε περιττή χρήση ενδοδαπέδιων φωτιστικών που φωτίζουν τον ουρανό, καθώς και σε αυξημένη φωτορύπανση. Η στενή συνεργασία ανάμεσα σε ειδικούς φωτισμού με ευρεία γνώση και πιστοποίηση (π.χ. μέσω μεταπτυχιακών σπουδών στο σχεδιασμό φωτισμού) και σε αρχιτέκτονες, μηχανικούς και σχεδιαστές τοπίου, μπορεί να διασφαλίσει έργα αποδοτικά, καλαίσθητα και φιλικά προς τον άνθρωπο και το περιβάλλον.
*Ο κ. Λάμπρος Δούλος είναι αναπληρωτής καθηγητής στη Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών και Βιώσιμου Σχεδιασμού του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου.
